Γαλάτεια Βασιλειάδου
Η Μηλιά: μια ανήθικη αντι-παραβολή του Πάνου Μανάφη
Η νουβέλα του Πάνου Μανάφη Η Μηλιά - μια ιστορία αγάπης κινείται στα όρια του υπαρξισμού και δομείται πάνω στους βασικούς άξονες της αντι-παραβολής και της διάρρηξης του στερεοτύπου. Συγκεκριμένα, περιγράφει την ιστορία ενός κοριτσιού που γίνεται γυναίκα μέσα από μια ιδιόμορφη διαδικασία ωρίμανσης: μια σειρά φόνων τους οποίους διαπράττει στην προσπάθεια να γνωρίσει τον εαυτό της και τους άλλους. Κατά τη διάρκεια αυτής της αιματοβαμμένης αυτογνωσίας προτάσσεται η ατομική βούληση της κοπέλας, που ζει ακολουθώντας την παρόρμησή της χωρίς κανένα ψήγμα ενοχής ή μεταμέλειας. Αντίθετα, η κοπέλα απεκδύεται κάθε ντύμα κομφορμισμού και βιώνει με κάθε πόρο της ύπαρξής της αυτό που η ίδια θεωρεί αυθεντική ζωή: τον ξέφρενο έρωτα και τους αλλεπάλληλους φόνους όσων αγαπά.
Οι φόνοι της ηρωίδας μπορούν να παρομοιαστούν με ακρωτηριασμούς άρρωστων μερών που εξαλείφουν τις εστίες μόλυνσης από ένα υγιές όλον. Στην πραγματικότητα δεν είναι παρά απόπειρες αυτοκαθορισμού δια της πρόκλησης του θανάτου αυτών που αγαπά, όσο εκείνοι είναι ακόμα χλωροί. Το ίδιο ανορθολογικά αποδέχεται και το δικό της φόνο από τα χέρια των δίδυμων κοριτσιών της, που με τη σειρά τους προσπαθούν να αυτοπροσδιοριστούν κλείνοντας βίαια τον κύκλο ζωής της μητέρας τους την εποχή που ξεραίνεται και η μηλιά του κήπου.
Σημαντική θέση στο έργο κατέχει η νεκρή γιαγιά της ηρωίδας που όλο επανέρχεται συμβολίζοντας τη μνήμη και το χρόνο που κυλά αδυσώπητα και ενισχύει το αίτημα για γνησιότητα. Η αισθησιακή ηρωίδα μεγαλώνει παράλληλα με τη μηλιά που δεσπόζει στον κήπο του σπιτιού της και η ζωή αφήνει σημάδια πάνω της όπως η διαδοχή των εποχών πάνω στο δέντρο. Μυημένη στις ορμέμφυτες ρίζες αρέσκεται να ερεθίζεται και να ερεθίζει ενώ συγχρόνως απολαμβάνει την ομορφιά της έχοντας πλήρη επίγνωση της επιρροής που αυτή ασκεί και στα δύο φύλα. Στο πρόσωπό της ο αναγνώστης θα δει τον αντικατοπτρισμό του εαυτού του, καθώς ο συγγραφέας διεισδύει στα μύχια του ασυνειδήτου καθενός από εμάς. Εισχωρεί, δηλαδή, στις πλευρές της προσωπικότητάς μας που καταπνίγουμε και απωθούμε. Σκοπός του είναι να ξυπνήσει τη σκιά μιας άλλης ζωής, που ποτέ δεν καταφέραμε να την ταιριάξουμε στα μέτρα μας ώστε να τη ζήσουμε.
Σε πρώτη ανάγνωση φαίνεται πως η νουβέλα προτείνει μια στάση ζωής που βασίζεται στην ασυγκινησία, την αδιαφορία και την ακηδία, καθώς το μεγαλύτερο μέρος της συντίθεται από σκέψεις που κάνει η πρωταγωνίστρια κατά τη διάρκεια τέλεσης τριών κηδειών ανθρώπων που η ίδια σκότωσε και για τους οποίους δεν εκφράζει κανένα αναμενόμενο συναίσθημα πένθους (συγκεκριμένα: κηδείες γονέων και δύο ερωτικών συντρόφων). Είναι πολύ πιθανό ο αναγνώστης να αναρωτηθεί αν η προκλητική και αισθησιακή πρωταγωνίστρια της Μηλιάς είναι μια γυναίκα κενή συναισθημάτων χωρίς αντίληψη του καλού και του κακού, άρα ένας άνθρωπος χωρίς συνείδηση. Όμως -και αυτή είναι κατά τη γνώμη μου η μεγάλη επιτυχία της Μηλιάς- σε μια δεύτερη ανάγνωση η ακραία ηρωίδα μπορεί να ιδωθεί ως προσωποποίηση της ίδιας της αεικίνητης ζώσας συνείδησης που ζυμώνεται μέσα στους χυμούς της.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η Μηλιά κινείται σαφώς στα πλαίσια του υπαρξισμού καθώς τοποθετεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος έναν άνθρωπο ως μοναδική και ανεπανάληπτη οντότητα που διαμορφώνεται αέναα μέσα από αυτόβουλες πράξεις αυτοκαθορισμού και κατάκτησης της ατομικής ελευθερίας. Υπό αυτό το πρίσμα όλο το έργο αποτελεί την εναγώνια απόπειρα ενός ανθρώπου για διαρκή νόστο στην ενσυνειδησία του - δηλαδή, στην κοιτίδα του αναλλοίωτου από την ετερότητα εαυτού.
Η πρωταγωνίστρια της νουβέλας αποκλίνει από την τυπική ηθική και συμβατική συμπεριφορά και διαρρηγνύει το στερεοτυπικό μοντέλο της καλής κόρης και πιστής ερωμένης. Προτείνει την υποταγή στην υπαγόρευση των ορμών και την απόδραση από το στενό κλοιό των ηθικών δεσμεύσεων και της κανονικοποιημένης ζωής. Πιο συγκεκριμένα, η ερωτική ορμή ορίζεται ως βούληση και παραμυθία υπονομεύοντας τις θεσμοθετημένες (από την οικογένεια και τη θρησκεία) συνήθειες που αλλοτριώνουν τα άτομα.
Όμως η Μηλιά δεν είναι μόνο αυτό. Αποτελεί, ακόμη, μια ανήθικη -χωρίς πνευματικό περιεχόμενο- παραβολή, δηλαδή μια αλληγορική αντι-παραβολή που συνοψίζει την απόκλιση από τους ηθοπλαστικούς κανόνες. Μάλιστα, σε αντίθεση με το χριστιανικό μύθο που εμφανίζει τον πατέρα να σκοτώνει τον καλό γιο, στη Μηλιά είναι η καλή κόρη που αποφασίζει να σκοτώσει τους γονείς. Γίνεται κατανοητό πως στη νουβέλα του Πάνου Μανάφη τα ανθρώπινα πάθη όχι μόνο δεν αποδοκιμάζονται αλλά αναδεικνύονται ως βασικό συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης.
Ο Πάνος Μανάφης μέσα από τη Μηλιά βουτά στη μοναξιά της απώλειας για να ανακαλύψει το ύψος της ατόφιας ελευθερίας. Εκμυστηρεύεται στον αναγνώστη τη συνταγή της θνητότητας που δεν είναι άλλη από το φόβο, τον έρωτα, το θάνατο, την αγάπη αλλά και την ανάγκη για ανεξαρτησία. Τέλος, δίνει υπόσταση σε όλες τις πτυχές μας που φροντισμένα έχουμε από καιρό θάψει· δηλαδή, ανασταίνει εκείνη την ακόρεστη εκδοχή του εαυτού μας που ποθεί με κάθε μέσο το ξερίζωμα και τον απογαλακτισμό ενώ μένει αξεδίψαστη όσο αίμα κι αν πιει.
Γαλάτεια Βασιλειάδου, 2012
